(دانشجوی دکتری اقتصاد. این یادداشت در پایگاه مجازی مقام معظم رهبری درج گردیده، که توسط نشریه معارف تلخیص و ویرایش شده است.)
رهبر معظم انقلاب در دیدار با اساتید دانشگاه ها با تأکید بر ضرورت عدم توقف حرکت علمی کشور، رشد حرکت علمی را باعث بی اثر شدن تحریم ها دانستند و فرمودند: «با نگاه علمی به مسائل کشور، و توجه به علم، و پیوند دادن علم و صنعت و کشاورزی. .. تحریم ها بی اثر خواهد شد. و ما در این زمینه ها میدان کار برایمان باز است و می توانیم کار کنیم؛ شرکت های دانش بنیان یکی از اساسی ترین کارها در مقوله ی همین اقتصاد مقاومتی است که مطرح شده و درباره ی آن بحث شده است و مورد تأیید و تصدیق همه ی اطراف مسائل کشور قرار گرفته است.» اما تولیدات دانش بنیان چگونه می توانند ما را در برابر تهدیدات و حملات اقتصادی ایمن کنند و چه ضرورتی برای این تولیدات در کشور وجود دارد؟ یادداشت زیر به پنج ضرورت تحقق اقتصاد دانش بنیان در کشور می پردازد.
طبق تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، اقتصاد دانش بنیان، اقتصادی است که بر اساس «تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات» شکل گرفته و سطح بالایی از سرمایه گذاری در آن به «ابداع» و «نوآوری» اختصاص می یابد و فناوری های کسب شده با شدت بالایی مصرف می شوند و نیروی کار از تحصیلات عالی برخوردار است.[1]
یکی از مهم ترین محورهایی که در سیاست های ابلاغی اقتصاد مقاومتی به آن توجه خاصی گردیده، پیشتازی اقتصاد دانش بنیان می باشد. در همین راستا رهبر معظم انقلاب ارتقای جایگاه جهانی کشور و افزایش سهم تولید و صادرات محصولات و خدمات دانش بنیان و دستیابی به رتبه اول اقتصاد دانش بنیان در منطقه را به عنوان یکی از اهداف اقتصاد مقاومتی دانستند. یکی از اموری که می تواند کمک نماید تا کشور به میزان تولید دانش بنیان دست پیدا نماید، درک ضرورت تولید دانش بنیان در جامعه می باشد. در این یادداشت سعی خواهد شد به ضرورت اقتصاد دانش بنیان اشاره گردد. این موارد عبارتند از:
توسعه بخش خدمات قابل رقابت و همخوانی بالاخص خدمات دانش بنیان، پایه و کلید اساسی اقتصاد مدرن به شمار می آید. در سال ۲۰۱۲ حدود ۶۴ درصد از فعالیت های اقتصادی دنیا به بخش خدمات اختصاص داشت و این رقم در برخی کشورهای پیشرفته نزدیک ۸۰ درصد می باشد. آمارها نشان می دهد که تولیدات دانش بنیان در کشورهای سازمان همکاری اقتصادی و توسعه که کشورهای قدرتمند اقتصادی در آن عضو هستند به سرعت در حال افزایش می باشد و صادرات و تولیدات محصولات با فناوری بالا در این کشورها در این سال ها به شدت افزایش پیدا نموده است. اما سهم ایران از صادرات کالاهای با فناوری بالا نسبت به کشورهای مشابه بسیار پایین تر است. همچنین آمار مقایسه ای میان تولیدات دانش بنیان در سال ۲۰۰۰ و ۲۰۱۰ حاکی از آن است که علی رغم رشد برخی از کشورها، ایران در این مدت نتوانسته آن چنان که در برخی حوزه های دیگر پیشرفت قابل ملاحظه ای داشته، در تولیدات دانش بنیان نیز به آن میزان پیشرفت نماید.
با عنایت به آمار ارائه شده می توان نتیجه گرفت که کشور ایران نتوانسته از ظرفیت تولیدات دانش بنیان به خوبی در اقتصاد خویش استفاده نماید و بر خلاف اقتصاد کشورهای مدرن، اقتصاد دانش بنیان نقش بسزایی در توسعه کشورمان ایفا نمی کند. بنابراین درصورتی که قرار باشد اقتصاد کشورمان دانش بنیان شود، بایستی تغییراتی در ساختار اقتصادی کشور پدید آید.
بنا بر سیاست های ابلاغی رهبر معظم انقلاب یکی از اهداف مهم اقتصاد مقاومتی نیل به اهداف سند چشم انداز ۲۰ ساله و متناسب با آن نرخ رشد اقتصادی هشت درصدی می باشد. یکی از ویژگی ها و پتانسیل های تولیدات دانش بنیان، ارزش افزوده بالا و فراوان این محصولات می باشد. همچنین به دلیل مبتنی بودن این محصولات بر اساس خلاقیت، امکان تولید نسل جدید این محصولات با قابلیت های بالاتر و ارزش افزوده بیشتر و مداوم را فراهم می آورد. از این رو سرمایه گذاری بر روی این محصولات، رشد مداوم را برای کشور به ارمغان می آورد.
یکی از اموری که می تواند تولید دانش بنیان را در کشور تسهیل نماید و باعث شود این محصولات با قیمت پایین تری تولید شود، زیرساخت ها و شرایط نهادی موجود در کشور است. طبق تئوری تجارت بین الملل، هر کشور در صورتی می تواند کالایی را ارزان تر تولید نماید که تولید آن کالا بیشتر به نهاده هایی نیاز داشته باشد که آن نهاده ها در آن کشور از وفور نسبی بیشتری برخوردار باشند. تولیدات دانش بنیان برخلاف تولیدات سنتی، بر «ابتکار» و «خلاقیت» استوار است و به همین دلیل فراوانی نیروی انسانی تحصیل کرده و متخصص نقش مهمی در پدید آمدن مزیت رقابتی ایفا می کند. اگرچه ممکن است ایران در برخی شرایط نهادی ضعف داشته باشد، اما از منظر شاخص های نیروی تحصیل کرده و آموزش، در جایگاه مناسبی قرار دارد.
با عنایت به این که شرایط و زیرساخت های مناسب مانند «نیروی کار تحصیل کرده»، «خدمات اینترنتی» و «نزدیکی به بازار مصرف» در شهر ها بیشتر از دیگر مناطق مهیا است، بنابراین شهرها محل مناسب تری برای تولیدات دانش بنیان به شمار می روند. آمارها نشان می دهد جمعیت شهرنشین ایران در سال ۱۳۵۵ حدود ۴۷ درصد بوده است؛ ولی این رقم در سال۱۳۹۰، به 4/71 درصد رسیده است. این به این معنی است که در این سال ها جمعیت شهری کشور ۱.۵ برابر شده است. این مسأله اقتضا می کند ظرفیت تولیدی کشور متناسب با تراکم جمعیتی تغییر پیدا نماید. این در حالی است که تولیدات سنتی توانایی پاسخگویی به نیازهای افراد شهرنشین را ندارد و متناسب با ظرفیت نیست. از این رو تغییر نهادهای تولید و حرکت به سمت تولیدات دانش بنیان امری ضروری و حیاتی است.
پنجمین دلیل برای ضرورت اقتصاد دانش بنیان در اقتصاد کشور، دشواری و زمان بر بودن تولید این محصولات در داخل است. معمولاً ساخت محصولات دانش بنیان نیازمند صرف هزینه و زمان بالایی است و همین امر باعث ایجاد انحصار در این محصولات می گردد. بنابراین چنین ویژگی باعث شده تا در صورت قطع صادرات این محصولات به ایران از سوی دشمنان خارجی، امکان تولید آن در کوتاه مدت برای ما وجود نداشته باشد. این مسأله می تواند در تولید کشور نقصان های زیادی پدید آورد. به همین دلیل برنامه ریزی به منظور فراهم آوری زیرساخت های توسعه محصولات دانش بنیان به منظور حفظ استقلال ضرورتی انکارناپذیر است.